Revista Anestesia

𝙴𝚕 𝚍𝚘𝚕𝚘𝚛 𝚜𝚎 𝚚𝚞𝚒𝚝𝚊 𝚌𝚘𝚗 𝚕𝚎𝚝𝚛𝚊𝚜

Desplazamiento y otros poemas

 Tres poemas en lengua náhuatl

 

Autor: Martín Tonalmeyotl

Octubre 2021

 

 

Kuak mitskixtsiaj

 

Tikixtis noche:

monakasuan, motlanko, tlin uan amo nauate.

Tsias uejka niman tikajteuas motlalnantsin.

Tikuiuitlas moxik hasta kaman tekotone.

Tikinkajteuas tetlatemikuan,

apismiktle niman noche uan mistpasoloua.

 

Timotensalos niman amo tipotempeyauas,

ijkon amo tikimpolos momauan

noso mokxiuan iuan mokxipiluan.

Tickcholouilis tsiotlakiliotl

ken totomej uan kinmojtsia tlatoponalistle.

 

Tikajteuas monantsin sa yajuatsin iuan

iyolkauan: itotol, inexkon, itlachpanuas.

No tikinkajteuas motlaltsitsiuan,

motsiojuan, mokniuan, moyolikniuan.

 

Tikimititis mokoneuan

no achijtsin maontlamakasikan

tlamo, kinmotlaskej noso kinkuepaskej

chichimej uan noyej tekuanej.

 

Ticholos niman sanka seka timotlajkalis uejka,

kampa amo onokej tekuanxaxayakamej.

Kampa yamok tikitas motskuin techijchikiltik,

kampa tiktokayokuepas motlanemil,

kampa uelis tikimelkauas narcocorridos

niman uelis tasis kampa xaka mitsixmate,

kampa apismiktle noijke tlacha niman noijke ijtoka.

 

Tsias uejka tikajteuas mokuatlaseual,

tikajteuas ompa mapepechijtsia ipan chinantle,

tikajteuas kiyajtle niman kan ocholojtinen masatsintle,

tikajteuas moxochij kajkamojtik

uan yeualtsaktikaj ika uitstepotstle.

 

Tikiyanas itlajtoltsin motata

niman moueyenantsin tsikatsintle.

Tikimixmatis yankuikej tlajtoltin

uan uelis ika timomanouis.

Tikinkajteuas tonalojtsitsintin

uan tlaxixikuiloltin ika mokonechikaualis.

 

Tikajteuas mouetskalis para uelis titlakuas.

Tikiitas motelpotsin para

maka matsotsolijtineme

imixpan on chichimej.

Tikajteuas moxayak

niman momojkaitonil.

 

Tsias niman yamok timokauilis,

timokuepas se yolke uan noyej tlauelej.

Tikiitas amo miktsikxikuas se siuachiche.

Kualtsin titlakis pampa ijkon

xokuelis oksejpa timikis.

 

Tsias niman amo timokajkayauas,

amo tikajkayauas se toknij,

kampa tla titlakajkayua tajua no sa niman timikis.

Tsias timotlalos para amo mitsasiskej ajakamej

noso on tsopilotlakamej uan saman tlamaniuia.

 

Tsias niman amo yaka tikijlis,

tikuikas kolotsintle ipauj

tla kana nonoke okse tonajle.

Tsias tinejnemis tikintemos tonalkojtsitsintin

uan amo kuatsaskej totlakayo ni totlatemikuan.

 

Tsias tikontemos xochitsintle uan oksejpa topone,

tla uelisia maske amo uan kamojtik

pampa noneke tonaltlitsintle niman chikaualistle.

Tiapanos ipan amaka uan tlachijchijtle ika kojtle

kampa uelis mitsikxipipitsas ajakatsintle.

 

Tsias tikontemos tonaltsiotlakiliotl,

tikonextis se xochitl istak niman yektle,

se ueye chikaualistle,

se yankuik ixtlachalistle.

 

 

 

 

 

Desplazamiento

 

Desplazar todo:

los oídos, la boca, el silencio.

Desplazarse a sí mismo de la tierra-madre.

Jalar el ombligo hasta reventarlo.

Desplazar los sueños,

las ansías, el hambre.

 

Amarrarse la boca para no resbalar la lengua

y así no perder las manos,

los pies y los hijos de estos.

Alejarse de la tarde como

los pájaros asustados por las balas.

 

Dejar sola a la madre con sus animales:

su guajolote, su olla de nixcontle, su escoba.

Dejar las palabras, la lengua,

los tíos, los hermanos, los amigos

 

Enseñar a los hijos

a reconocer el miedo

para no ser carne de caza

o perros vigilantes.

 

Desplazarse para vivir lejos de sí,

lejos de las máscaras de tigre.

Para no mirar los pasos del perro flaco,

para ponerle otro nombre a las creencias,

para olvidarse de los narcocorridos,

para llegar a tierras desconocidas

donde el hambre tiene el mismo color y nombre.

 

Alejarse de la quietud de los sombreros,

dejarlo pegado en la pared de carrizo,

dejar la lluvia y las huellas del venado,

los rastros de la flor morada

cercado con espinas de fierro.

 

Esconder la palabra del padre

y de la abuela hormiga.

Conocer nuevas palabras

para la sobrevivencia de uno.

Alejarse de las calles de sol,

tatuados con tu niñez.

 

Desplazar las risas por algo de comer.

Preocuparse por el niño

para no dejarlo desnudo

ante los ojos de los perros.  

Desplazar el rostro,

el sudor de miedo.

 

Dejar de ser animal manso

para convertirse en salvaje.  

Cuidarse de las perras.

Aprender a escuchar

para no volver a morir.

 

No traicionarse así mismo,

ni a los otros,

porque traicionar es vender tu destino.

Correr para no ser alcanzados por las sombras,

por policías vestidos de aves rapiñas.

 

Tratar de huir sin levantar sospechas,

llevarse el veneno del alacrán rojo

por si se necesita.

Caminar buscando a los árboles de vida

que no sequen el cuerpo ni los sueños.

 

Buscar alguna flor que retoñe,

de preferencia que no sea morada

para que vista luz y esperanza.

Caminar sobre las hamacas de palos

para que nuestros pies puedan volar sobre el viento

 

Buscar la serenidad de la tarde,

hallar una flor blanca

la vida,

otra mirada del alma.   

Ijtitonpits

 

Kijtoua nonantsin kampa noyej nijtitetompits,

kampa nitlajnekue ken se chiche

niman notlanko tlacha ken se okuilin,

kampa nochipa nikijnekue

niman nikneke nikuas tlaltsintle.

 

Nochipa ijkon nikchiua kuak

nikijnekue tlajle uan patstik,

nikmate kenejke yolik kalake ipan noyakaktsol,

kenejke yolik yejko nojtikopa

niman peua kinmolinia nokuitlaxkoluan.

 

Se tonajle onechnextito nikuajtika tlajle

niman noyej okualan niman onechnakasuijuilan.

Kijtoua kampa nojte kinmiyolitijtika

on tlintefieros okuilimej istakej

uan nokuajkuateketsaj niman kinekej kuaskej tlajle.

 

San onikuajnajnankilej niman onikijle ¿kenejke

ompa noskaltiskej on yolkamej

ijtik noteuatsal tlakayotsin kampa kinaman

tlapachiuej noachikij omikuan?

 

Onikijlej,

noyakajtsoluan nouaxkauan

niman amo inuaxka on temolokokuilimej.

Nikneke nikuas tlajle kampa yajua se tonajle

no ijke nechtolos iuan noomikuan.

 

Onechijlej:

tla ijkon tikijtoua,

kuak uajkisaskej motsimpan

on kuitlaokuilmej,

xtimitsinkixtilis niman nikitas

tla melauak sa noyej tixkojtik ken tikijtoua

niman xnineke nikitas tikistikisa titsajtsitij

ken on konetl uan kuitlatemojke.

 

 

 

 

 

Panza de olla barrigona

 

Mamá dice que tengo la panza de olla, 

olfato de perro

y boca de lombriz.

Huelo la tierra como a nadie

y me la como a pedazos.

 

Es un vicio muy mío

de comer la tierra mojada

porque el olor entra por mis narices,

llega a mi estómago

y comienza a revolotear mis tripas.

 

Un día, me atrapó comiendo tierra

y no se limitó a jalarme las orejas.

Dijo que mi estómago era el creador

de esos horripilantes animales blancos

que asomaban sus cabezas para oler tierra.

 

Le respondí diciendo ¿qué de donde carajos

voy a crear esos animales pegajosos

en un cuerpo casi momificado en donde apenas

se sostienen mis huesos de chiquigüite?

 

Le dije,

mis narices son míos

y no de esas apestosas lombrices.

Y quiero comer tierra porque ella un día

me terminará comiendo hasta los huesos.

 

Me sentenció diciendo,

el día que se te cuelguen vivos en el culo,

no meteré las manos y ojalá,

seas tan valiente como lo eres ahora

y no un niño tan chillón

que sale corriendo despavorido.

 

 

 

 

Noka onokayajkej tekoyotsitsintin

 

Noche onikchij tlin onechijlej nokojkoltsin.

Onikuaj garbansotlaxkajle niman onikonik

cafe uan tlachijchijtle ika tlaxkalsosojle uan yotlatlak.

 

Kuak nemiya noueyenantsin

onechititej kenejke amo ninosokitokas,

kenejke ninokixtilis atsintle kuak ajakakiyouiya,

kenejke ninajkopilos ipan uakax ikuitlapil kuak uajuetsiya atepeyatl

niman kenejke nikinuiuitlas notlauan para amo nikinpotstekis.

 

Noche notlantsitsiuan onikinuiuitlak

kenejke onechititej noueyenantsin.

Onechijle maniktlajkajle notlan ipan se tejakajle,

kampa ompa uajkisas se tekoyotsin

uan kinekis iuan ninotlampatlas.

 

Onochijle kampa kuak nikontlajkalis

kineke kualtsin niknojnotsas on yolkatsin,

ijkon, yajua kiselis notlantsin ika noche iyolo

niman uelis okse nechakas uan chikauak.

Oniktenkak noueyenantsin

niman kuak kisaya se notlan,

nikiliaya tekoyotsin pampa manechaka

se notlan uan noyej chikauak.

 

Ijkon onikchij niman on tekoyotsitsintin

melauak noka onokayajkej

niman onechinmakakej tlantin

melauak tepajpatlaktijkej ken tlayolposojle

uan okinenpolojkej intero nokamak.

Aman, melauak nitlannejnepantik

Tla san noueyenantsin nemisia,

nechijlisia kenejke nikchiuasia

niman kenejke nikinkuajlalisia notlauan.

 

 

 

 

 

La maldad de las ratas

 

Fui obediente a las enseñanzas de mi abuela.

Comí memelas de garbanzo

y tomé café de tortillas viejas y quemadas.

 

En su existencia de madre grande

me enseñó a desenterrar mis pies del lodazal,

a protegerme de la lluvia con viento,

a cruzar la corriente de agua colgado en la cola de un toro  

y a como arrancarme los dientes sin quebrar alguno.

 

Todos los huesos de mi boca fueron extraídos

conforme a las reglas de mamá grande.

Me aconsejó a aventarlos al tejado

donde un ratón los recogería

y regresaría otro más grande y fuerte.

 

Antes del trueque

uno pide de buen modo

para que el diente sea recibido con bien

y pueda ser sustituido por otro más duro.

Hice caso a este consejo

y cada que se me caía uno,

le pedía al ratoncito me regresara otro

en condiciones mucho mejores.

 

Cumplí el ritual y las malditas ratas

se burlaron de mí,

dándome unos dientes

tamaño maíz pozolero,

los cuales destruyeron toda mi dentadura.  

Ahora tengo los dientes chuecos.

Si mamá grande existiera

seguro, practicaría otro ritual

para enderezar la maldad de las ratas.